Leefregels

Als je het Syndroom van Asperger hebt, voelt het leven soms als één langgerekt "als ... dan". Als iemand huilt, dan is hij verdrietig. Als iemand verdrietig is, dan wil hij een knuffel. Als je hem een knuffel geeft, dan voelt hij zich misschien beter.

Vanaf mijn kindertijd heb ik gewerkt aan het opbouwen van een database met als-dan-regels, die ik door herhaling in mijn hoofd heb geprent. Dat is een van mijn belangrijkste overlevingsstrategieën om dagelijks met mijn Asperger om te gaan. Zonder mijn als-dan-database, met alleen mijn eigen vaardigheden, zou ik veel autistischer overkomen dan ik nu doe. 

Als-dan zorgt dat ik in een niet-autistische wereld kan leven. Als-dan laat me mijn dagen doorkomen zonder voortdurend mensen voor het hoofd te stoten. 

Als ... dan, als ... dan, als ... dan. 

Op de middelbare school kreeg ik computerles waarbij we voornamelijk BASIC leerden, de programmeertaal die op de TRS-80-computers draaide waarmee het nieuwe, mysterieuze computerlab vol stond.

Ik was meteen verliefd op de zuivere eenvoud van computercode. Alles werd verklaard. Alles werd expliciet gedeclareerd in de code. En zo niet, dan weigerde de computer. Computers denken niet zelf.

Mijn eerste computer was een TRS-80 zoals deze. Zie je die cassettespeler? Dat was de harde schijf. Echt iets voor nerds.

Wat zou het leven eenvoudig zijn als we alles vooraf zouden moeten declareren. Als elke taak en elke interactie een keurig geneste set als-dan-regels had die doorlopen moest worden. *

Ik heb urenlang eenvoudige tekstspelletjes zitten programmeren. Als "ja" dan "rechtsaf" en anders "linksaf". Het was fantastisch binair. De elegante toevoeging "en anders" laat een keuze open, maar slechts één. Rechtsaf of linksaf. Deur open of dicht. Eke keuze vertakte in twee richtingen, en zo vormde zich een boomstructuur van keurig vooraf gedefinieerde beslissingen.

Als je een paar stappen vooruit denkt, heb je waarschijnlijk al geraden waar ik als veertienjarige tegen aan liep. Naarmate ik dieper en dieper de boomstructuur in werkte, namen de keuzes exponentieel toe met elke volgende niveau, en uiteindelijk werd ik overweldigd door de mogelijkheden, en gaf ik het spelletje op waar ik een uur geleden nog zo enthousiast over was. 

Als ... dan, als ... dan, als ... dan. 

Ik had daar wat van moeten leren, maar ik begon steeds weer opnieuw, ik wiste de tape met de code en begon met een nieuw scenario. Je wordt wakker, opgesloten in een geïsoleerde kamer ...

De computer had geen gevoelens. Elke keer als ik opnieuw begon, stond er weer dezelfde knipperende grijze cursor. Hij had geen oordeel of zelfs herinnering, tenzij ik hem dat toestond. 

De voorspelbaarheid van het codeschrijven was troostend. De keuzes waren eindig. Zo lang ik de dingen goed doordacht, waren er geen verrassingen. 

Ik probeerde dit soort orde op te leggen aan de rest van mijn leven, maar mensen leken niet geprogrammeerd te willen worden. Ze hielden van onvoorspelbaarheid. Ze hoefden niet te weten hoe elke minuut van de dag zou verlopen om ervan te kunnen genieten. 

Ze hadden hun eigen setje regels. En ze leken die niet te willen delen. 

Als ... dan, als ... dan, als ... dan. 

Ik ben altijd al meer van het observeren dan van het deelnemen geweest. Ik kijk toe. Ik verzamel gegevens. Patronen komen te voorschijn. Een regel vormt zich. Ik catalogiseer hem. Pas hem toe. Verbeteren, aanpassen, herformuleren. 

Toekijken is veilig. Zwijgen is veilig. Dat is een van de eerste regels die ik heb geleerd, en hij bleef hangen als geen andere. Als ik zwijg, dan wordt er niet tegen me geschreeuwd. Als ik niets zeg, dan lachen ze me niet uit. Als ik maar goed oplet, dan kan ik uitpuzzelen wat de regels hier zijn, zonder te hoeven vragen en dom te lijken.

De regels boden me veiligheid. Ze creëerden een positieve terugkoppelingslus, ze beloonden me vanzelf als ik ze volgde, en straften me vanzelf als ik er van afweek. 

Maar na verloop van tijd sloten de regels me in. Er waren regels voor school, regels voor werk, regels voor huwelijk, regels voor moederschap. Langzaam, ongemerkt, werd mijn leven steeds smaller. Zoals mijn spelletje instortte onder het gewicht van exponentieel groeiende mogelijkheden, werden de regels meer een last dan een hulp. 

Ik vergat het behulpzame "en anders". De keus trok zich terug, de starheid sloop erin. 

Het was ondenkbaar om de regels te negeren. Als ... dan. Blijf op bekend terrein. Als je er geen regel voor kunt vinden, vermijd het dan. De regels breken heeft vreselijke consequenties. Zo vreselijk dat niemand ze kent. 

Als ... dan, als ... dan, als ... dan ... en anders!

Nu ik het syndroom van Asperger leer begrijpen, ontdek ik opnieuw de schoonheid van "en anders". Ik kan kiezen. De regels zijn kneedbaar. Ik heb ze bedacht, ik kan ze ook schrappen. 

De regels zijn er voor mij, niet andersom.

De regels aanpassen is moeilijk, maar ik blijf proberen. 

Veel regels blijven. Die zijn nuttig. Nodig. Ze laten me overleven. Bied bezoekers iets te drinken aan. Laat een lege stoel tussen jou en iemand anders in de trein. Kus je man gedag als hij 's morgens weg gaat. 

Sommige blijven, hoewel ze nutteloos lijken. Ze zijn onschadelijk. Ze ordenen je leven. Zwem altijd een even aantal baantjes. De kommen moeten met naar links gedraaid staan in de vaatwasser. Droog je haar eerst af na het douchen. De blauwe handdoek is de mijne.

De slechte regels gaan eruit, maar niet zonder strijd. Het huis moet spik en span zijn als er bezoek komt. De taken op je lijst moeten aan het eind van de dag koste wat het kost af zijn. Ijskoffie mag alleen van Dunkin' Donuts komen.

Mensen reiken me regels aan voor dingen die ik niet intuïtief doe. Als je gedag zegt, kijk dan naar de persoon tegen wie je praat, niet in de richting waar je straks heen gaat lopen. Als je iets belangrijks te zeggen hebt, wacht dan tot je oog in oog staat voor je begint te praten. 

Nieuwe regels duiken op. Bewust bedacht, niet gegroeid. Denk na voor je automatisch nee zegt tegen een spontane verandering van de plannen. Er zijn meer goede manieren om iets te doen.

Als ... dan, als ... dan, als ... dan.

Ik voeg toe, verwijder, vervang, herorden, sorteer, categoriseer, verfijn. Regels die mijn leven makkelijker maken. Regels die zorgen dat ik minder worstel. Regels voor orde en regels voor efficiëntie. Regels om structuur te creëren. Regels voor navigatie. 

Ik ontwikkel als-dan-procedures voor de regels:
1. Als een regel me ervan weerhoudt om een spontane keus te maken, dan is hij te beperkend.
2. Als een regel een negatieve invloed heeft op iemand die ik liefheb, dan doet hij waarschijnlijk meer kwaad dan goed.
3. Als een regel meer dan vijf jaar geleden is gemaakt, dan is hij misschien verouderd.
4. Als een regel me verdrietig, boos, moe of bang maakt, dan moet ik z'n herkomst onderzoeken.

De regels blijven zich ontwikkelen. Ik leer de regels te breken die gebroken moeten worden. Soms is dat bevrijdend. Het leidt tot gelach, spontane vreugde, nieuwe ontdekkingen. Maar soms ook: afwijzing, spijt, teleurstelling, verwarring, angst.

Dat is het leven.

Het leven is geen TRS-80. Het leven is een geweldig, rommelig, ontembaar proces.

En dit is mijn nieuwste regel: maak je minder zorgen over de regels. 

Wees authentieker. Omhels je gekke eigenschappen. Vertrouw jezelf. 

Dit artikel is een vertaling van "Rules to live by", in oktober 2012 verschenen op het weblog "Musings of an aspie".